Nieuws of nep? Een flitscursus factchecken

De berichtgeving uit Oekraïne domineert de laatste weken het nieuws.

Tussen akelige items over burgerdoden, clusterbommen en mislukte evaluaties valt me iets op. Er wordt gesproken over ‘geloofwaardige beelden’, over berichtgeving die ‘nog niet bevestigd’ is, over ‘er zijn aanwijzingen dat’. In een context waarin twee landen twee totaal verschillende lezingen geven van dezelfde gebeurtenissen (ooit door Kellyanne Conway ‘alternative facts’ genoemd), is het lastig om de feiten te vinden. Russische media mogen de woorden ‘invasie’ en ‘oorlog’ niet gebruiken, op straffe van 15 jaar cel. Onder andere Twitter en Facebook zijn in het land geblokkeerd. Het nieuws is daar zonder twijfel vertekend.

De laatste weken is gebleken hoe moeilijk het is om achter de feiten te komen

Bij ons niet. Toch? Journalisten verslaan het nieuws en zijn verantwoordelijk voor waarheidsvinding. Zij checken hun feiten, maar juist de laatste weken is gebleken hoe moeilijk dat soms kan zijn. Misleidende beelden, foutieve berichten, ze gaan rond en worden gedeeld, tot je niet meer weet wat er klopt. Als journalisten hier al moeite mee hebben (de 13 medewerkers van Slangeneiland blijken gelukkig nog in leven), hoe ga je daar als nieuwsconsument mee om? Ik geef je 3 tips om kritisch te blijven.

Check de bron

Zoals journalisten hun bronnen moeten checken, zo moeten wij dat als consument ook. Je kunt ervan uitgaan dat berichtgeving op gevestigde platformen als NOS, BBC, RTL is gecheckt (hoewel ook daar wel eens blunders worden begaan). En als deze media het niet zeker weten, houden ze een slag om de arm: ‘Rusland zou clusterbommen inzetten’, bijvoorbeeld.

Buiten de grote platformen is er een wildgroei aan berichtgeving. Zeker op social media gaan soms de wildste verhalen rond. Kijk daar altijd hoe oud het account is dat het bericht verspreidt. Is het deze maand aangemaakt? Dikke kans dat het om nepnieuws gaat. Twitter is een uitstekende bron voor burgerjournalistiek, maar blijf wel kritisch op wat je ziet en deel niet zomaar informatie. Kijk bijvoorbeeld of berichten ook op andere plekken verschijnen. En kijk hoe anderen op een dergelijk bericht reageren. Daar vind je soms ook signalen.

Check de context

Een foto zegt meer dan duizend woorden, toch? Bewegende beelden bedriegen niet. Of wel? Los van deepfakes (zie volgende punt), kunnen zelfs onbewerkte video’s een heel andere interpretatie van feiten uitlokken dan wat er werkelijk is gebeurd. (Deze aflevering van de steengoede podcastserie Serial toont aan hoe dit kan gebeuren.)

Hoe zit dat dan? Ongeveer als volgt:

• Je weet niet (altijd) wat er aan de beelden vooraf is gegaan.
• Je weet niet (altijd) wanneer de beelden zijn opgenomen.
• Je weet niet (altijd) waar de beelden zijn opgenomen.

Case in point: Maart 2020. De coronacrisis is pas net begonnen. Er gaat een bericht rond met foto’s van geld op straat: “In Italië zegt men dat geld niets betekent als het om je leven gaat.” Bizar! Mensen gooien gewoon hun geld weg! De foto’s bleken echter uit maart 2019, toen bankrovers in Venezuela ontdekten dat ze geld hadden geroofd dat niet langer in gebruik is. Andere tijd en plaats dus, en niets van doen met covid.

Dus ja, een foto zegt meer dan duizend woorden… maar het moeten wel de juiste woorden zijn.

Check de echtheid

Alsof het nog niet moeilijk genoeg is om feiten van fabels te onderscheiden, kunnen nu zelfs bewegende beelden in real time worden bewerkt. Dit fenomeen heet ‘deep fake’ en het is even fascinerend als zorgwekkend. Zelfs hooggeplaatste politici trappen erin.

Hoe kun je zien of je met deepfakes te maken hebt? Door heel alert te blijven. Bij deepfakes zijn bewegingen vaak net niet natuurlijk. Ook als er uitspraken worden gedaan die echt te gek lijken voor woorden, kan het zijn dat je erin wordt geluisd. Twijfel je? Bekijk de video nog eens, en nog eens. Kloppen alle details? In een live gesprek kun je de ander vragen een rondje te lopen. Dat kan die software niet goed aan en dan valt de ander door de mand.

Deepfakes zijn gevaarlijk, omdat je woorden in iemands mond kunt leggen. Zeker in diplomatiek gevoelige situaties kan dit nare gevolgen hebben.

Kortom: blijf alert. Er wordt niet voor niets gewaarschuwd om berichtgeving van twee tegen elkaar strijdende partijen met een korreltje zout te nemen. Twijfel je of iets waar is, zoek dan andere bronnen die hetzelfde vermelden (en die niet verwijzen naar die eerste bron, natuurlijk). Zoek de feiten en laat je niet opjagen door wilde verhalen. En kijk, zeker in deze tijden, ook af en toe iets anders dan nieuws. Dat is beter voor je humeur 😉